«Δεν ξέρω κάτι άλλο, για το οποίο κάθε άνθρωπος θα έπρεπε να νοιάζεται τόσο πολύ όσο για το πώς θα γίνουν τα παιδιά του άνθρωποι καλύτεροι από αυτόν και τους ομοίους του» έλεγε ο Πλάτωνας συμφωνώντας ουσιαστικά με τον Αριστοτέλη που υποστήριζε ότι οι τύχες των κρατών εξαρτώνται από την εκπαίδευση και την Παιδεία των νέων.
Αναγνωρίζοντας λοιπόν την τεράστια σημασία που έχει το σχολείο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου και την ένταξή του στην κοινωνία θα παρατηρούσαμε ωστόσο ότι κανένας άλλος θεσμός δεν είναι τόσο σύνθετος και πολύπλοκος.
Εφόσον η σχολική ζωή μονοπωλεί θα λέγαμε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ατόμου, το σχολείο ως θεσμός καλείται να φέρει σε πέρας ένα καθοριστικό και συνάμα πολύ δύσκολο έργο: να εξισορροπήσει το φυσικό με το επίκτητο στην ανθρώπινη φύση. Με λίγα λόγια το σχολείο, αφού ανακαλύψει και σεβαστεί τις ατομικές ιδιαιτερότητες, καλείται να αναδείξει τα φυσικά ταλέντα, να οδηγήσει το νέο στην αυτογνωσία και να επέμβει διορθωτικά στις ιδιοτροπίες και τις ατέλειές, του εφοδιάζοντάς τον παράλληλα με νέα πνευματικά εφόδια και ψυχικά χαρίσματα που θα τον κάνουν να ενταχθεί στην κοινωνία ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα νικώντας παράλληλα τις πιθανές εξωτερικές ανασταλτικές δυνάμεις που θα μπορούσαν να εμποδίσουν το σκοπό αυτό. Οι λέξεις φαίνονται ανεπαρκείς, για να συμπυκνώσει κανείς έναν τόσο σύνθετο ρόλο!
Η πολυπλοκότητα αυτού του ρόλου δεν αφήνει, ως εκ τούτου, αμέτοχο τον εκπαιδευτικό, το Δάσκαλο, που παίζει θεμελιακό ρόλο ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς φορείς. Ο εκπαιδευτικός είναι αυτός που καλείται να γίνει δίαυλος για την υλοποίηση των οραμάτων. Ταυτόχρονα όμως ο εκπαιδευτικός, ο άνθρωπος κλειδί, βρίσκεται και στο επίκεντρο όλων εκπαιδευτικών ανασυνθέσεων, των αντιφάσεων και προβλημάτων της εκπαίδευσης, το άτομο που καλείται εν τέλει να επιλύσει προβλήματα και εμπόδια που παρεμποδίζουν το έργο του αλλά και ο πρώτος που «θα δεχτεί τα πυρά» από κάθε πλευρά πάνω στην προσπάθειά του να επιλύσει τα εκπαιδευτικά προβλήματα και τις αντιφάσεις της εκπαίδευσης.
Aν κάθε εποχή θέτει ως σκοπό τη δημιουργία ενός είδους ανθρώπου–και κάθε εποχή αυτό έκανε–η σημερινή εποχή του τεχνολογικού θριάμβου και της υπέρβασης των συνόρων, των ελευθεριών, των ανέσεων αλλά ταυτόχρονα και της κρίσης, των αναταραχών, των κινδύνων και προκλήσεων απαιτεί τη δημιουργία του «ατόμου των υψηλών προσόντων». Και αυτό σημαίνει όχι μόνο άριστη κατάρτιση, ώστε οι νέοι να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις υψηλές επαγγελματικές απαιτήσεις και στον όποιο ανταγωνισμό αλλά και έναν καθολικό εφοδιασμό του νέου απέναντι στις προκλήσεις της εποχής, που είναι μεγάλες και ανάλογες με τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την εθνική και παγκόσμια κρίση. Κατά συνέπεια, το σχολείο και εκπαιδευτικός έχουν να διεκπεραιώσουν μια πολύ σημαντική αποστολή.
Ζητούμενο και κατ΄ ευχήν στόχος και για την Ελλάδα της κρίσης αποτελεί το λεγόμενο «Δημιουργικό Σχολείο», το «Σχολείο του μέλλοντος», πάνω στο οποίο εναποτίθενται ποικίλοι οραματισμοί και στο οποίο ανατίθενται ποικίλοι ρόλοι. Στη συνέχεια αναφέρονται ενδεικτικά μερικοί από αυτούς:
Το δημιουργικό σχολείο, το σχολείο του μέλλοντος, δεν είναι απλός μεταφορέας γνώσεων, αλλά εξασφαλίζει την ελεύθερη πρόσβαση στις γνώσεις και-πόσο μάλλον-σφυρηλατεί προσωπικότητες που θα αναζητούν δια βίου τη Γνώση. Οργανώνει τη μάθηση με τέτοιο τρόπο, ώστε η γνώση να μην θεωρείται μόνο ως «δεδομένη», «έτοιμη προς βρώση», τυποποιημένη ύλη των βιβλίων, αλλά την αντιμετωπίζει ως ένα διαρκές «ζητούμενο» που θα τροφοδοτείται από την ερευνητική-αμφισβητησιακή στάση των μαθητών, θα συνεργεί στο «να μάθεις πώς να μαθαίνεις» (learning to learn) και θα αναδεικνύει τη μόρφωση ως ανάγκη απόλυτα συνυφασμένη με την ανθρώπινη ιδιότητά μας.
Η άρτια γλωσσική κατάρτιση, η καλλιέργεια του γλωσσικού κριτηρίου και της έκφρασης, η εξοικείωση με το γλωσσικό πλούτο αλλά και η ευρύτερη γλωσσομάθεια ως βάσεις για τον εμπλουτισμό και των γνωστικών οριζόντων, η εξοικείωση με την Τέχνη και τις πολλές εκφάνσεις της ανήκουν στους βασικούς στόχους του δημιουργικού σχολείου με σκοπό τη διάπλαση ενός καλλιεργημένου ανθρώπου. Όχι μόνο η επίσκεψη σε μουσεία και μνημεία, αλλά και σε εκθεσιακούς χώρους, σε πολιτιστικά δρώμενα, θέατρα, ωδεία και διαφόρων ειδών πολιτιστικά κέντρα, εφόσον συνοδευτούν και από τη διδασκαλία της ιστορίας της τέχνης και το κατάλληλο εποπτικό υλικό, στοχεύουν να εμπνεύσουν στον μαθητή την αγάπη για τη γνήσια τέχνη.
Η θεμελίωση μιας γόνιμης ιστορικής γνώσης, η εξοικείωση με τα αγαθά του εγχώριου αλλά και παγκόσμιου πολιτισμού, η βιωματική σύνδεση με το παρελθόν και η καλλιέργεια ιστορικής μνήμης ταυτόχρονα με τη σφυρηλάτηση μιας διεθνικής υπερεθνικής συνείδησης θεωρούνται ως ένας άλλος στόχος του σχολείου που ατενίζει το μέλλον. Η βελτίωση του εθνικού μας ήθους, η υπέρβαση των ελαττωμάτων μας και η ανάδειξη των αρετών μας εξαρτάται κατά πολύ από το βαθμό της εθνικής μας συναίσθησης, της εθνικής μας αυτογνωσίας. Ταυτόχρονα ο προβληματισμός σχετικά με τη θέση της χώρας μεταξύ των άλλων κρατών, μια «διακρατική ετερογνωσία», η γνώση του «άλλου» είναι εξίσου αναμενόμενοι στόχοι για το σχολείο του μέλλοντος. Το σχολείο του μέλλοντος καλείται να εξισορροπήσει τον εθνισμό με την απαιτούμενη ευρωπαϊκή και-πιο πέρα- οικουμενική συνείδηση. Το σχολείο αυτό στοχεύει να άρει τις ρίζες του ρατσισμού και να προετοιμάσει το νέο για το άνοιγμα στην πολυπολιτισμική μας κοινωνία. Κι εδώ ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι καθοριστικός.
Επίσης, ανάμεσα στους βασικούς στόχους του σχολείου του μέλλοντος είναι η καλλιέργεια της περιβαλλοντικής συνείδησης, η συνειδητοποίηση της ανάγκης για διαφύλαξή του περιβάλλοντος ως βασικής κατοικίας και ζωοδότριας πηγής για το ανθρώπινο είδος και η εμφύσηση της αγάπης για όλα τα είδη που το συναποτελούν. Δεν είναι τυχαίο ότι η προστασία του περιβάλλοντος εντάχθηκε στην Τρίτη Γενιά των θεσπισμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η περιβαλλοντική οικολογική κρίση ως παγκόσμιο πρόβλημα ευαισθητοποιεί τους νέους. Για το σκοπό αυτό η δημιουργία των «πράσινων τάξεων», η οργάνωση εκδρομών και περιπάτων αλλά και η σύσταση περιβαλλοντικών ομάδων στοχεύει να εμφυσήσει στους νέους την ανάγκη για προστασία του περιβάλλοντος.
Γενικά το δημιουργικό σχολείο, το σχολείο του μέλλοντος, ανταποκρίνεται στις προκλήσεις και εντάσεις του παρόντος. Αντιμετωπίζει την κοινωνική συνοχή ως έναν από τους πρώτους στόχους της εκπαίδευσης οραματίζεται το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τη δημιουργία κοινωνικών δεσμών. Και στη συνέχεια δημιουργεί γέφυρες επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, υπεράνω κάθε κοινωνικής, εθνολογικής και πολιτισμικής ταυτότητας αναιρώντας κάθε είδος αποκλεισμού καθώς οι αποκλεισμοί αποτελούν μια από τις μεγάλες προκλήσεις αυτού του αιώνα που η εκπαίδευση οφείλει να αντιμετωπίσει. Ενδυναμώνει την αυτοαντίληψη και αυτοεκτίμηση του νέου, ώστε να διεκδικεί τη θέση του και την ατομικότητά του απέναντι σε τόσους μηχανισμούς που την αντιμάχονται σεβόμενος την ιδιαιτερότητα του συν-Ανθρώπου.
Το δημιουργικό σχολείο είναι αυτό που ονειρεύτηκαν οι οπαδοί της καθολικής ανθρωπιστικής παιδείας. Καλλιεργεί τη γνώση, την κριτική σκέψη, τη φαντασία, τη δημιουργικότητα. Δημιουργεί αυτόνομους και υπεύθυνους πολίτες που στηρίζονται στην ψύχραιμη-και όχι ψυχρή-λογική, για να πολεμήσουν τον παραλογισμό της εποχής μας. Προετοιμάζει τους αυριανούς επιστήμονες, εκείνους που θα αφιερώσουν την έρευνά τους στο κοινό καλό.
Το δημιουργικό σχολείο επίσης αναδεικνύει από τις μεθόδους μάθησης ως σημαντικότερη τη διερευνητική, ώστε η μάθηση να έχει μια δημιουργική-μαθητοκεντρική μορφή, να είναι δηλαδή μάθηση πραγματική, να ευνοεί τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, την έρευνα των μαθητών σε θέματα που τους ενδιαφέρουν, να ενθαρρυνθεί τη συμμετοχή των μαθητών στο διάλογο, να απελευθερώνει τη νεανική δημιουργικότητα· όχι να καθηλώνει τη σκέψη αλλά να την μετατρέπει σε στοχασμό μέσα από μια διδασκαλία αντανάκλασης (reflecting teaching), όπου ο Δάσκαλος γίνεται «καθρέπτης» των μαθησιακών, γνωστικών και ψυχοπαιδαγωγικών αναγκών του παιδιού, προαγωγός της διαλογικής αντίληψης, ώστε η μάθηση να μετουσιώνεται σε μια καθολική πνευματικότητα, ο μαθητής-έφηβος να διαμορφώνει ικανότητες και ενεργητικές αναγνωστικές συμπεριφορές και στάσεις ζωής τέτοιες, που θα τον καθιστούν ώριμο και ενεργό πολίτη δια βίου.
Πάνω απ’ όλα, ετοιμάζει ολοκληρωμένους ανθρώπους που θα αναζητήσουν την ομορφιά στη ζωή, στη φιλία, στην αγάπη, στην τέχνη, στη δημιουργικότητα. Πλάθει δηλαδή δημιουργικούς ανθρώπους, γιατί είναι και το ίδιο δημιουργικό.
Όλοι οι παραπάνω είναι στόχοι που το εκπαιδευτικό σύστημα αναθέτει ως υψηλή αποστολή στο δημιουργικό σχολείο και εν τέλει στον εκπαιδευτικό. Στο πρόσωπό του συγκεντρώνονται αμέτρητες απαιτήσεις: Πρέπει να είναι εμπνευσμένος και συνάμα εμπνευστής. Θα αποτολμούσα μια παράφραση του πασίγνωστου στίχου του μεγάλου μας Μάνου Χατζιδάκι ότι ο εκπαιδευτικός «σημαίνει φως».
Στην εκπαιδευτική πρακτική, βέβαια, όλα αυτά καταντούν απλώς ευσεβείς πόθοι. Ο εκπαιδευτικός λειτουργός αισθάνεται σε πολλές περιπτώσεις «μόνος» στο έργο του, να προσπαθεί να υλοποιεί οράματα χωρίς να συνεργεί σε αυτό μια καλή εκπαιδευτική πολιτική που θα στηρίξει το έργο του και θα ενισχύσει την αληθινή μόρφωση, εφόσον περιορίζεται από την ανάγκη διεκπεραίωσης μιας δεδομένης ύλης, σε δεδομένο χρονικό διάστημα, με δεδομένο εξεταστικό στόχο.
Οι μαθητές απαξιούν το ρόλο του θεσμού του σχολείου, πνιγμένοι από την μέγγενη της αναγκαστικής απομνημόνευσης και του εξετασιοκεντρικού συστήματος, χωρίς άλλη επιλογή, από τη στιγμή που αναγκαστικά καλούνται στα 17-18 τους χρόνια να καθορίσουν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και να «ωριμάσουν απότομα» ζώντας σε μια κοινωνία που διέρχεται κρίση, μια οικονομική κρίση που την ζουν ως καθημερινό βίωμα ενδεχομένως και μέσα στο ίδιο τους το σπίτι.
Και από την άλλη μεριά, ο εκπαιδευτικός λειτουργός, ο Δάσκαλος, αυτός που ακόμα έχει-έστω και ως αμετανόητος ρομαντικός-οράματα να αναδείξει τη διδασκαλία σε κάτι ανώτερο από τη στυγνή μετάδοση γνώσεων, αγωνίζεται μέσα στον κυκεώνα των εξελίξεων και κυρίως των δυσλειτουργιών της εκπαίδευσης, της εν γένει οικονομικής κρίσης και κακοδαιμονίας, των σκοπέλων που ανέκαθεν ήταν τροχοπέδη στα εκπαιδευτικά του οράματα από την πρώτη στιγμή της εκπαιδευτικής του σταδιοδρομίας και απαξίωσαν το έργο του, με πρώτο, ίσως, το ίδιο το κράτος.
Δύναμη του εκπαιδευτικού είναι οι μαθητές του, τα παιδιά του… τα μάτια τους που διψούν για μάθηση..οι ψυχές τους που γεμάτες εμπιστοσύνη προς το πρόσωπό του εναποθέτουν τις ελπίδες του μέλλοντος πάνω του, ο κοινός αγώνας μέσα σε μια τάξη και οι στιγμές που τους δένουν στην πορεία για την Ιθάκη τους. Και η διαδικασία της μάθησης είναι αμφίδρομη, προσφέρεις στα παιδιά αλλά και παίρνεις τόσα πολλά από αυτά… Θα έλεγα ότι κυρίως παίρνεις… Πολύ περισσότερα από όσα ίσως έδωσες…Και αυτό είναι το ευτύχημα του εκπαιδευτικού: Τα παιδιά του, το κοινό μαζί τους όραμα. Και η μεταξύ τους αγάπη. Είναι η κινητήρια δύναμη και ο φάρος, για να συνεχίσει να αγωνίζεται ακόμα και αβοήθητος…Γιατί όποιος αγαπάει (εκ)παιδεύει…
Γιατί χωρίς αγάπη δεν μπορείς ούτε να διδάξεις ούτε να μάθεις…
Έρη Ναθαναήλ
Φιλόλογος
schooltime